موسیقی مردمی
بخش سوم: آهنگسازان موسیقی مردمی
در این بخش از مقالات موسیقی مردمی به سبک‌های مختلف آهنگسازی که در صدسال اخیر در زمینه موسیقی مردمی رواج داشته اشاره می‌کنیم.
موسیقی مردمی همان‌طور که از اسم آن پیداست در طول تاریخ در بین مردم به بهانه‌ها و آیین‌های مختلف رواج داشته است. در این بخش می‌خواهیم برشی به موسیقی مردمی در صده ۱۳۰۰ هجری شمسی بزنیم و سبک‌های مختلف آهنگسازی مردمی را مرور کنیم.
آنچه در این زمینه از آثار موسیقی بین سال‌های ۱۳۰۰ تا ۱۳۱۹ به یادگار مانده است، می‌توان به سبک‌های روحوضی و بیات تهران اشاره داشت. سبک روحوضی بیشتر مخصوص مجالس جشن و بزم بود که اجراکنندگان بر روی تخته چوبی و فرش (که معمولاً روی حوض حیاط خانه قرار داده می‌شد) برنامه اجرا می‌کردند و لذا به نام روحوضی مشهور شد که گاها سبک اجرایی در این مراسم‌ها یادگاری از دسته مطرب‌های زمان قاجار بودند. سبک دیگری که از این سال‌ها به یادگار مانده، بیات تهران است و از آهنگسازانی که در این سال‌ها اقدام به ساخت آهنگ با لحن بیات تهران کردند نام اسماعیل‌خان به یادگار مانده است.
در سال‌های بعد و حدود سال ۱۳۳۰ با رونق گرفتن فعالیت کاباره‌ها و همچنین رسانه‌های صوتی و تصویری (رادیو، تلویزیون، ضبط، سینما و…) شاهد تحولی بزرگ در عرصه موسیقی مردمی بودیم. از آنجایی که استقبال توده مردم از این سبک موسیقی بسیار زیاد بود و در پی آن گردش مالی قابل‌توجهی در آن شکل گرفت سرمایه‌گذاران و آهنگسازان زیادی به این سبک از موسیقی روی آوردند.
شروع موسیقی مردمی در این سال‌ها با لحن و موسیقی عربی بود و به‌مرور موسیقی ایرانی نیز وارد آن شد و شاهد موسیقی ترکیبیِ ایرانی-عربی بودیم. در سال‌های بعد نسلی از آهنگسازان که علاقه بیشتری به موسیقی دستگاهی ایرانی داشتند وارد این عرصه شدند و در زمینه استفاده از ملودی‌های ایرانی پایبندی بیشتری از خود نشان دادند و تلاش کردند تا حد امکان لحن‌های عربی را از ساخته‌های خود حذف کنند. با گذشت زمان و قدرت گرفتن هر چه بیشتر تلویزیون و سینمایی که در آن فیلم‌ها بر اساس محتوای برگرفته از فرهنگی که ترکیبی از ایرانی و غربی بود، شاهد ایجاد سبک‌هایی ترکیبی از موسیقی ایرانی و غربی هستیم و این چند سبک با تناسب کم و زیاد در موسیقی مردمی پیشتازی می‌کرد.
در اواخر (سال‌های نزدیک به انقلاب) به خاطر ضرورت‌های نیاز و استقبال مردم سبک‌هایی که ترکیبی از موسیقی ایرانی، غربی، افغانی، عربی و… بود ظهور پیدا کرد.
بعد از انقلاب سال ۵۷ و مهاجرت آهنگسازان و خوانندگان به خارج از کشور مخصوصاً آمریکا وضع موسیقی مردمی از حالت ترکیب چند ملیتی هم گذشت و از نظر محتوای اشعار، ملودی‌ها و اجراها به حد بشدت پایینی تنزل پیدا کرد و گاه به اصطلاح رایج تبدیل به موسیقی لس آنجلسی شد و گاه تبدیل به موسیقی آفریقایی، سرخ‌پوستی، آمریکایی و… شد.
در پایان برای نمونه و متناسب با هر کدام از سبک‌هایی که در این نوشتار به آن اشاره کردیم به تعدادی از آهنگسازان آن سبک اشاره می‌کنیم و در این زمینه چهار نکته قابل‌ذکر است:
اول اینکه بعضی از آهنگسازان در سبک‌های مختلف موسیقی مردمی آثار داشته‌اند اما با توجه به ترانه‌شناسی آن آهنگساز، سبک قالب آن آهنگساز انتخاب‌شده است.
دوم اینکه برخی از آهنگسازان به‌قدری در سبک خود مشهور و خلاق شدند که می‌توان آن‌ها را در سبک خود صاحب امضا و قطب آهنگسازی دانست و برای نمونه می‌توان در سبک بیات تهران به اسماعیل‌خان مهرتاش، در سبک عربی به منوچهر گودرزی، یدالله بدر، شاپور نیاکان، در سبک ایرانی-عربی به سعید مهناویان و ناصر تبریزی، در سبک ایرانی- دستگاهی به جهانبخش پازوکی و در سبک ایرانی-غربی به عباس شاپوری اشاره‌کنیم.
سوم اینکه برخی از آهنگسازان صاحب امضا را به سختی می‌توان در سبک‌های پیشنهادی زیر جای داد، زیرا آن‌ها با خلاقیت و شعور موسیقایی فوق‌العاده برای خود سبک خاصی را ایجاد کردند که نمونه بارز این موضوع سعید مهناویان است و لازم است در نوشتاری جداگانه و آن را شرح دهیم.
چهارم اینکه دسته‌بندی زیر برحسب سلیقه و نگاه نویسنده این نوشتار برای درک بیشتر صورت پذیرفته است.
بیات تهران: اسماعیل مهرتاش؛
ایرانی دستگاهی و روحوضی: بهرام حسن‌زاده، رشید مرادی، حسین واثقی، جعفر پورهاشمی، هاشم لواسانی؛
عربی: منوچهر گودرزی، یدالله بدر، شاپور نیاکان، علی نظری، امیر عظیمی، مصطفی مراد بختی، عبدالله‌قبادی، پرویز جهان پناه، داوود کاظمی، امان‌الله تاجیک؛
ایرانی، عربی: سعید مهناویان، ناصر تبریزی، ناصر آهنیان مقدم، صمد نوریان، امیر پازوکی، محمد نوری، فتح‌الله ریاحی، جمشید وحادی، محمود قراملکی، ایرج طاهری، کاظم عالمی؛
ایرانی دستگاهی: جهانبخش پازوکی، محمد حیدری، بابک رادمنش، پرویز خطیبی، صادق نوجوکی، انوشیروان روحانی، فریدون خشنود، حسین صمدی، تورج شعبانخانی، فضل‌الله توکل، لقمان ادهمی؛
ایرانی و غربی: جمشید شیبانی، عباس شاپوری، پرویز غیاثیان؛
شیوه جدید ایرانی، عربی، غربی، آفریقایی، آمریکایی، افغانی و…: اسفندیار منفردزاده، پرویز مقصدی، واروژان، حسن شماعی‌زاده، شهرام شب‌پره، فرخ آهی، ژاکلین، فرید زلاند، سیاوش قمیشی، منوچهر چشم آذر، ناصر چشم آذر، شهیاد، مسعود فردمنش، بابک افشار، آندرانیک آساطوریان؛
محمد مصطفی مهربانی (بیدل) | مرداد ۱۴۰۰
نویسنده‌ی این مقاله جناب محمد مصطفی مهربانی هستند که این نوشته را به صورت اختصاصی برای خصوصی نوشته‌اند.
حقوق معنوی این نوشته برای خصوصی محفوظ است.
2 thoughts on “مقالات اختصاصی خصوصی: موسیقی مردمی؛ بخش سوم”